دخل و تصرف در کتاب‌های درسی، چرا و چگونه؟

این اتفاق در حالی افتاده است که چند ماه پیش انتقاد به حذف تصویر دختران از جلد کتاب سوم ابتدایی با واکنش گسترده همراه بود.

در کتاب فارسی پایه هفتم داستانی با عنوان «قلب کوچکم را به چه کسی هدیه بدهم؟» از نادر ابراهیمی وجود دارد.آموزش‌وپرورش در متن داستان نادر ابراهیمی، دست‌برده و در چاپ امسال این کتاب، «به‌خاطر اسلام» را به متن ابراهیمی افزوده‌اند!

ابراهیمی نوشته‌: « قلبم را می‌بخشم به همه آن‌هایی که جنگیدند و دشمن را از خاک ما، از سرزمین ما و از خانه ما بیرون انداختند…»، اما در متن کنونی دست برده شده و می‌خوانیم: قبلم را می‌بخشم به همه آن‌هایی که به‌خاطر اسلام جنگیدند و…» این در حالی است که در جلد‌های پیشین این کتاب درسی چنین عبارتی وجود ندارد.

همسر نادر ابراهیمی با گلایه از اتفاق رخ داده گفت: «این «دخالت در اثر نویسنده» را علاقمندان به آثار نادر ابراهیمی خبر دادند. قضیه را پی گرفتم و متوجه شدم جمله‌یی به اثر اضافه شده که نه تنها آن‌را موثر و زیباتر نکرده، بلکه مفهوم وسیع و گسترده‌ی آن‌را هم محدود کرده است.

این کتاب قریب به سی سال است که در خانواده‌ها می‌چرخد و به صورت پویانمایی هم ساخته شده است.پدر و مادر‌های امروز، در کودکی آن‌را خوانده‌اند و حال برای فرزندشان می‌خوانند و تغییرات آن‌را می‌فهمند. در دنیای امروز، که هر اتفاق کوچکی در هر گوشه‌ی دنیا، بی‌درنگ، به چشم و گوش همه می‌رسد، چطور فکر کرده‌اند که «این نیز بگذرد و کسی نخواهد فهمید بدون اجازه‌ی صاحب اثر دستی در آن برده‌ییم»؟!

بار‌ها متوجه شده‌ام که بدون اطلاع و مجوز از ما، آثار نوشتاری و سرود‌های ملی میهنی همسرم، نادر ابراهیمی را در کتاب‌های درسی گذاشته‌اند، و با تصاویر نامربوط و نازیبایی تزیینش کرده‌اند که نسبتی با پیام و مفهوم اثر ندارد. تذکر داده‌ام، امید که نتیجه بخش باشد. قبل از آنکه اقامه‌ی دعوی کنم.»

این اولین بار نیست که در نظام آموزشی چنین اتفاقی رخ داده است؛ کتاب­‌های درسی ادبیات دبیرستان که تا همین دو سه سال پیش تدریس می‌­شد، قدمتی حدوداً بیست ­ساله داشت. ذهن و زبان و اندیشه و مسألۀ دانش‌­آموزان در طول این بیست سال آن قدر تغییر کرده ­بود که برخی از بخش‌­های کتاب درسی با نیاز دانش‌­آموزان در چند سال اخیر سنخیتی نداشت. در ادامه به موارد مهم و متن­‌هایی که بیشترین حذف را دارند، می­‌پردازیم.

کتاب ادبیات دهم در درس «رستم و اشکبوس» بیت «به شهر تو شیر و نهنگ و پلنگ / سوار اندرآیند هر سه به جنگ» حذف شده­‌است.بیت «بر او راست خم کرد و چپ کرد راست/خروش از خم چرخ چاچی بخواست» نیز حذف شده‌­­است.

کتاب ادبیات یازدهم در درس «ذوق لطیف» که بخشی از کتاب «روزها»‌ی دکتر محمّدعلی اسلامی ندوشن است و در کلاس ادبیات پیش­‌دانشگاهی قدیم با نام «روزها» آمده‌­بود، دو مورد مهم دیده­ می‌­شود.

در آغاز درس، در کتاب قدیم، چنین آمده‌­است: «خاله‌ام چند سالی از مادرم بزرگ­تر بود. از شوهرش بی‌آنکه طلاق گرفته­‌باشد، جدا شده‌­بود (زیرا طلاق به هر عنوان صورت خوشی نداشت).» در کتاب جدید این بخش کوچک شده و چنین آمده‌­است: «خاله‌­ام چند سالی از مادرم بزرگ­تر بود. از شوهرش جدا شده­ بود.» مؤلّفان آشنایی دانش‌­آموز با مفهوم «متارکه» را صلاح ندانسته‌­اند.

عبارت «با خود می‌­گفتند این بچّۀ ارباب از بس زیاد می‌­خورد، مست شده؛ در حالی که از خوردن نبود، از شنیدن بود» از متن کتاب جدید حذف شده­‌است. مؤلّفان اشاره به واژۀ «مستی» را که البته در اینجا در معنای مجازی و به معنای سرگشتگی و ازخودبیخودی است و از طرفی حاصل تخیّل رهگذران است، صلاح ندانسته­‌اند.

در درس «قاضی بست» (تاریخ بیهقی)، عبارت «شراب بردند» حذف شده‌­است. توضیح اینکه در این درس غزنویان و اعمال آن‌ها از سوی شخصیت مثبت ماجرا یعنی قاضی بوبکر بولانی، از منظر شرعی به دیدۀ شکّ و تردید نگریسته­ می‌­شود.

در درس «قصّۀ عینکم» (از کتاب شلوار‌های وصله­‌دار، اثر رسول پرویزی) که در کتاب ادبیات پیش‌دانشگاهی قدیم آمده‌­بود، چند مورد تفاوت دیده­‌می‌­شود:

عبارت «گاهی تصنیف می­‌خواند و همه در خانه کف می­‌زدند» در توصیف پیرزنی که مهمان خانه بوده‌­است، از کتاب جدید حذف شده‌­است.

عبارت «هرگز آن دقیقه و آن لذّت تکرار نشد. هیچ چیز جای آن دقایق را برای من نگرفت. آن قدر خوشحال شدم که بی­خودی چندین بار خودم را چلاندم» در توصیف خوشحالی ناشی از زدن اتّفاقی عینک و توانایی دیدن اشیا با کیفیتی دیگر و بهتر، حذف شده­‌است

کتاب فارسی دوازدهم در درس «بوی جوی مولیان» نیز که در کتاب ادبیات ۳ ریاضی و تجربی آمده‌­بود، دو مورد از حذف دیده ­‌می­‌شود:

عبارت «من از کسانم پشم و کشک می­‌گرفتم و دلی از عزا در می‌­آوردم» حذف شده‌­است. با حذف این جمله و رفع احتمال خندۀ شیطنت‌­آمیز برخی دانش­‌آموزان یا انحطاط اخلاقی آنان، جملۀ «پول نقد کم بود» بی­‌معنا در وسط متن رها شده‌­است.

عبارت «از وظایف دادیار خبر داشتم: رسیدگی به خلاف و خیانت، پی­گیری جنحه و جنایت، تعقیب بزهکار، مجازات آدم­کش و جانی» از کتاب جدید حذف شده‌­است و دانش‌­آموز دلیل دل­‌گرفتگی راوی را متوجّه نمی‌­شود و ممکن است حمل بر بدی آب­ و هوای یکی از شهر‌های پیشنهادشده کند.

همچنین نام برخی از نویسندگان مطرح ایرانی مانند «صادق هدایت» به طور کلی از کتاب‌های درسی حذف شده‌ است.

در درس «کباب غاز» که در کتاب ادبیات ۲ قدیم آمده‌­بود، موارد متعدّدی از حذف دیده‌­می­‌شود. از عبارت «به تفریح تمام مشغول خواندن حکایت بی­نظیر صادق هدایت بودم»، «مشغول خواندن بودم» باقی مانده‌­است.

همان طور که در مثال­‌های حذف متن­‌ها دیده­‌شد، عبارات و اصطلاحاتی که بیانگر سطحی از توهین هستند و یاد دستمایۀ شوخی­‌های کلامی عامیانه قرار می­‌گیرند،حذف شده‌­است

داستان‌های «غلامحسین ساعدی»، «بزرگ علوی»، «سیاحت‌نامه» اثر «ابراهیم بیگ»، داستان «موسی و شبان» مولانا، «رباعیات خیام»، داستان حلاج «تذکره الاولیا»، از جمله دیگر حذفیات سال‌های اخیر بوده است.